Między mitem jedności a brunatnym kolektywizmem. Geneza idei wspólnoty narodowej w Niemczech (do 1933 roku)

seria Studium Niemcoznawcze nr 103, Poznań 2025, 400 ss.

W swojej najnowszej książce Wojciech Wichert podejmuje problematykę Volksgemeinschaft, która od kilkunastu lat jest żywo dyskutowana w Niemczech, lecz do tej pory efekty tych debat odbiły się w Polsce niewielkim echem. Praca stanowi uzupełnienie tej luki, zawiera nowe i oryginalne ujęcie na gruncie polskiej historiografii ważkiego problemu z historii Niemiec.

Termin Volksgemeinschaft oznaczający niemiecką „wspólnotę narodową”, kojarzony jest dziś przede wszystkim z ideologią narodowego socjalizmu i państwem Trzeciej Rzeszy pod rządami Adolfa Hitlera. Tymczasem pomimo kompromitacji idei wspólnoty narodowej za sprawą negatywnej spuścizny narodowego socjalizmu, nie tylko podczas II wojny światowej, warto niewątpliwie podkreślić też jej pozytywne konotacje oraz istotne znaczenie społeczno-polityczne w Niemczech przed 1933 r. Zwłaszcza po I wojnie światowej, a nawet jeszcze przed tą cezurą, próbowano nadać tej koncepcji również bardziej republikańskie oblicze, akcentujące przede wszystkim potrzebę jedności narodowej, współpracy między różnymi grupami społecznymi, przezwyciężenia egoizmów stanowych i ważność kategorii dobra wspólnego. Do tego dochodzi szerszy dylemat dotyczący tego, na ile z natury rzeczy jednolite oblicze Volksgemeinschaft było do pogodzenia z pluralistycznymi uwarunkowaniami politycznymi ustroju demokratycznego funkcjonującego nad Szprewą po 1919 r. Aczkolwiek byli i tacy prominentni niemieccy politycy i uczeni, jak chociażby ojciec konstytucji weimarskiej, Hugo Preuß, którzy wskazywali, że walka partyjna i wspólnota nie wykluczają się wzajemnie, o ile zapewnione są szacunek oraz równe prawa w uczestnictwie i artykułowaniu swoich racji w życiu publicznym. Oczywiście był to pewien postulatywny ideał, który w warunkach niemieckich nie został wtedy w większym stopniu osiągnięty, przede wszystkim z uwagi na rozwój narodowego socjalizmu oraz polityczną instrumentalizację, a w zasadzie deformację koncepcji wspólnoty przez reżim III Rzeszy. Niemniej wydaje się, że w sensie bardziej uniwersalnym nawet obecnie ta zaczerpnięta ze starożytności i ze swej natury szlachetna idea zasługuje na większą uwagę, szczególnie w kontekście postępującego rozpadu więzi społecznych we współczesnym świecie.

Dr Wojciech Wichert, historyk i niemcoznawca, jest autorem licznych prac na temat III Rzeszy oraz polityki nazistowskich Niemiec w okupowanej Polsce. Pracuje w Oddziałowym Biurze Badań Historycznych IPN w Szczecinie.