Metoda autobiograficzna w socjologii polskiej przed i po II wojnie światowej

Inicjatorem i twórcą metody autobiograficznej w socjologii jest Florian Znaniecki. Pomysł wykorzystania autobiografii w badaniach socjologicznych przedstawił Znaniecki w dziele wydanym wspólnie z Williamem I. Thomasem pt. The Polish Peasant in Europe and America. Po objęciu w 1920 r. na nowo utworzonym po I wojnie światowej Uniwersytecie Poznańskim katedry filozofii (przekształconej jeszcze w tym samym roku na katedrę socjologii i filozofii kultury) Znaniecki przystąpił do realizacji tego pomysłu, ogłaszając w 1921 r. konkurs na „Życiorys własny robotnika”. Dał tym początek instytucji pamiętnikarstwa konkursowego stanowiącej wzór praktycznego stosowania metody autobiograficznej w socjologii.

Organizowanie konkursów na pamiętniki w celu uzyskania materiałów źródłowych dla badań naukowych stosowane było pomyślnie przez socjologów polskich – dzięki sukcesowi metody Znanieckiego, którym był konkurs z 1921 r. – przez cały okres międzywojenny. Wystarczy wspomnieć najbardziej znane konkursy, jak „Pamiętniki chłopów”, „Pamiętniki bezrobotnych”, „Pamiętniki emigrantów” organizowane przez Instytut Gospodarstwo Społecznego w Warszawie kierowany przez Ludwika Krzywickiego czy „Młode pokolenie chłopów” Józefa Chałasińskiego, Dyrektora Państwowego Instytutu Kultury Wsi w Warszawie, by zdać sobie sprawę ze znaczenia naukowego i społecznego tych przedsięwzięć. W okresie międzywojennym zorganizowano ogółem 17 publicznych konkursów na pamiętniki, prawie wszystkie przez instytucje naukowe.

Imponujący rozwój pamiętnikarstwa konkursowego dokonał się jednak dopiero po II wojnie światowej. Liczba zorganizowanych konkursów w okresie trzydziestu lat po wojnie doszła do ponad tysiąca. Do końca 1975 r. zarejestrowano w Towarzystwie Przyjaciół Pamiętnikarstwa 1043 konkursy.

Konkursy pamiętnikarskie w Instytucie Zachodnim

Konkurs na pamiętnik osadnika Ziem Odzyskanych z grudnia 1956 r.

Pierwszy konkurs na pamiętniki mieszkańców Ziem Zachodnich i Północnych został ogłoszony przez Instytut Zachodni w grudniu 1956 r. Szeroko kolportowana odezwa konkursowa zachęcała osadników rekrutujących się z różnych grup społecznych do nadsyłania wspomnień z lat 1945-1956.

Zbieranie pamiętników zakończono w maju 1957 r. Do Instytutu Zachodniego wpłynęło w tym czasie 227 prac. Zdaniem Jury 205 z nich spełniało warunki konkursu, zaś 34 pamiętniki oceniono jako szczególnie wartościowe. Pierwszą nagrodę w konkursie otrzymał Stanisław Dulewicz z Darłowa, dwie równorzędne drugie nagrody Fran­ciszek Buchtalarz ze Szczecina-Dąbie i Franciszek Iwanowski  z Barczewa.

W rezultacie otrzymano obszerny zbiór pamiętników nadesłanych od mieszkańców województw Ziem Zachodnich i Północnych  (4 z woj. katowickiego,  9 z opolskiego, 74  z wrocławskiego, 53 z zielono­górskiego, 1 z poznańskiego, 14 ze szczecińskiego, 24 z koszaliń­skiego, 17 z gdańskiego i 9 z olsztyńskiego).

Treść pamiętników dotyczy przede wszystkim  początkowego okresu osadnictwa na Ziemiach Zachodnich, czyli lat 1945-1946. Autorami zaś były przede wszystkim osoby aktywnie zaangażowane w procesy osadnictwa.

Wybrane pamiętniki z tego konkursu zostały opublikowane m.in. w tomach:

Z. Dulczewski, A. Kwilecki (red.), Z życia osadników na Ziemiach Zachodnich, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1961.
Z. Dulczewski, A. Kwilecki (red.), Pamiętniki osadników Ziem Odzyskanych, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1963.

Konkurs na pamiętniki młodych mieszkańców Ziem Odzyskanych z 1966 r.

W latach 60. XX w. doceniając rolę młodego pokolenia autochtonów w przemianach spo­łeczno-kulturowych na Ziemiach Zachodnich, Instytut Zachodni oraz mie­sięcznik „Nurt” w Poznaniu podjęły inicjatywę zorganizowania konkursu na pamiętniki młodzieży. W marcu 1966 r. ogłoszono wspólną odezwę „do młodego pokolenia Ziem Zachodnich i Północnych” zachęcającą całą mło­dzież urodzoną na Ziemiach Zachodnich do nadsyłania opisów swego życia. Wskazywano na potrzebę uwzględnienia informacji o miejscowości rodzin­nej, środowisku społecznym, stosunkach rodzinno-sąsiedzkich, o szkole i wyborze zawodu, o kontaktach społeczno-kulturalnych, udziale w organi­zacjach młodzieżowych, o poglądach, ideałach i aspiracjach życiowych. Or­ganizatorzy konkursu wyrazili nadzieję, że młodzież przyczyni się swym udziałem w konkursie do „stworzenia historycznego wizerunku młodego pokolenia urodzonego na Ziemiach Zachodnich”. Fragment odezwy brzmiał: „Z życiorysów powstanie dzieło zbiorowe o życiu tego pokolenia, o jego pragnieniach i dążeniach, o jego ziemi ojczystej. Dzieło to stanowić będzie wiarygodny, autentyczny dokument”.

Ostateczny termin nadsyłania prac wyznaczono na 31 października 1966 r. W wyniku konkursu wpłynęło ogółem 167 wypowiedzi. Uczestnicy konkursu pochodzili ze wszystkich województw Ziem Zachodnich; najliczniej reprezentowany jest Dolny Śląsk (woj. wrocławskie). Ponad 80% uczestników urodziło się na Ziemiach Zachodnich. W większości była to młodzież szkolna (uczniowie starszych klas szkół średnich) oraz studenci.

Rozstrzygnięcie konkursu nastąpiło w czerwcu 1967 r. Sąd konkursowy, złożony w większości z polskich profesorów socjologii, uznał plon konkursu za bardzo dobry i wartościowy pod względem naukowym, przyznając łącz­nie 20 nagród i 20 wyróżnień. Na liście najlepszych prac znalazła się blisko jedna czwarta pamiętników.

Wybrane pamiętniki z tego konkursu zostały opublikowane m.in. w tomie:

Z. Dulczewski (red.), Młode pokolenie Ziem Zachodnich. Pamiętniki, Instytut Zachodni, Poznań 1968.

Konkurs na pamiętniki mieszkańców Ziem Zachodnich i Północnych z 1970 r.

Inicjatywa zorganizowania konkursu na pamiętniki z okazji 25-lecia powrotu Ziem Zachodnich do Polski zrodziła się w wyniku kontaktów i dyskusji przedstawicieli Towarzystwa Przyjaciół Pamiętnikarstwa w Warszawie i Instytutu Zachodniego w Poznaniu.

W wyniku konsultacji przedstawicieli tych instytucji zdecydowano się nadać konkursowi charakter jednej z głównych imprez organizowanych w całym kraju z okazji 25-lecia odzyskania Ziem Zachodnich. Premier Rządu PRL Józef Cyrankiewicz wyraził zgodę na objęcie patronatu nad konkursem.

Odezwa konkursowa – szeroko kolportowana w prasie oraz a pomocą lotek i plakatów – omawiała cel konkursu, jego znaczenie naukowe i społeczno-polityczne oraz niektóre zagadnienia z życia społeczno-kulturalnego ludności na Ziemiach Zachodnich szczególnie interesujące organizatorów. Zwracała ona uwagę na naukowy charakter konkursu, którego głównym zadaniem jest zgromadzenie rzetelnych danych o przeobrażeniach w życiu ludności Ziem Zachodnich, o ich pracy zawodowej, życiu rodzinnym, spędzaniu wolnego czasu, zainteresowaniach społeczno-kulturalnych oraz osobistych postawach i poglądach na różne problemy, z którymi spotykają się w swoim codziennym życiu.

Ze względu na duże zainteresowanie konkursem podjęto decyzję o przedłużeniu terminu nadsyłania prac do końca grudnia 1970 r. Wraz z listami zawiadamiającymi o przedłużeniu terminu rozesłano do wszystkich zgłoszonych uczestników specjalną ankietę dotyczącą podstawowych danych społeczno-demograficznych uczestników konkursu.

Po zamknięciu konkursu okazało się, że na 955 zgłoszeń, w terminie do końca grudnia 1970 r.  nadesłano 747 prac, które uznane zostały jako spełniające warunki konkursu.

Autorzy prac pochodzili z następujących regionów: z Dolnego Śląska – 227, z Ziemi Lubuskiej – 113, z Opolszczyzny – 91, z Pomorza Środkowego – 33, z Ziemi Szczecińskiej – 32, z Warmii i Mazur – 17, z Pomorza Gdańskiego – 9 oraz dodatkowo ok. 300 z tzw. „różnych” przypadków (gdzie np. autorzy pamiętników przebywali w różnych miejscach Ziem Zachodnich).

Prace Komisji Dokumentacyjnej zostały zakończone 24 kwietnia 1971 r. W tym dniu Komisja Dokumentacyjna przekazała Jury Konkursu raport z propozycją przyznania 74 pracom nagród i wyróżnień. Jury Konkursu dokonało ono oceny 74 najlepszych prac wyselekcjonowanych przez Komisję oraz zadecydowało o podziale nagród i wyróżnień. Werdykt w pełnym brzmieniu jako tekst urzędowy został zamieszczony w organie Instytutu Zachodniego „Przeglądzie Zachodnim” nr 3 z 1971 r.

Wybrane pamiętniki z tego konkursu zostały opublikowane m.in. w tomach:

Z. Dulczewski (red.), Mój dom nad Odrą. Pamiętniki i wspomnienia, Lubuskie Towarzystwo Kultury, Zielona Góra 1976.
A. Kotlarska (red.), Pamiętniki mieszkańców Dolnego Śląska, Ossolineum, Wrocław 1978.
Z. Dulczewski (red.), Drugie pokolenie. Wspomnienia mieszkańców zachodnich i północnych ziem Polski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1978.
J. Leoński (red.), Nasza Ziemia. Wspomnienia mieszkańców Pomorza Środkowego, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1982.
J. Leoński, Korzenie współczesności. Pamiętniki mieszkańców Opolszczyzny, Instytut Śląski, Opole 1986.

 

Digitalizacja materiałów pamiętnikarskich

W ramach realizacji projektu materiałów pamiętnikarskich z trzech konkursów dokonano transkrypcji zawartości 961 teczek zawierających materiały pamiętnikarskie, uzyskując 26 597 stron transkrypcji. Celem projektu byłą ochrona oraz szersze udostępnienie pozostających w zasobach Instytutu Zachodniego pamiętników. Dzięki tym działaniom ocalono cenne świadectwa do rekonstrukcji tożsamości narodowej i kulturowej na Ziemiach Zachodnich.

Szczególnie interesujący materiał zawierają teksty z konkursów 1956 r i 1970 r., gdyż pisane były one w okresach po przełomach politycznych, co skłaniało autorów do szczerych wypowiedzi. Zawierają one wiele krytycznych faktów, uwag i refleksji np. sprawa katyńska, rzezie na Wołyniu, wysiedlanie Niemców, grabieże i gwałty żołnierzy Armii Czerwonej, nieprawidłowości w działaniu polskiej administracji, itp. Z tego względu cenzura uniemożliwiała ich publikację. Były to zatem materiały niedostępne i w znacznej mierze niewykorzystane. Dostęp do całego zbioru miało nieliczne grono badaczy z Polski, a po 1989 r. także z Niemiec. Od lat zainteresowanie tymi materiałami nie słabnie. Są one interesującym źródłem dla kulturoznawców, etnologów, historyków oraz socjologów. Niestety ich pełne wykorzystanie jako cennych źródeł informacji nie było możliwe ze względu na ich postępujące niszczenie. Biorąc pod uwagę, że większość z tekstów to rękopisy niemożliwe były także pogłębione nad nimi z użyciem nowoczesnych technik analizy komputerowej (np. narzędzi analizy jakościowej i semantycznej).

Dokonano również digitalizacji materiałów z Archiwum fotograficznego Ziem Zachodnich i Północnych, zawierającego pozytywy i negatywy zdjęć – około 6000 sztuk – wykonanych w końcu lat czterdziestych XX w., które stanowią unikalną dokumentację powojennej rzeczywistości Ziem Odzyskanych.

Projekt sfinansowano w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki“ w latach 2013-2017.